Chụp X-Quang bụng không sửa soạn là phương tiện chẩn đoán đầu tiên và phổ biến nhất với những bệnh nhân có triệu chứng đau bụng. Kỹ thuật này giúp khảo sát những bệnh lý ở ổ bụng như thủng tạng rỗng, tắc ruột, khoang phúc mạc tự do, khối u hoặc các dị vật cản quang trong ổ bụng,…
Chụp X-Quang bụng không sửa soạn là gì?
Chụp X-Quang bụng không sửa soạn là phương pháp chụp X-Quang bụng đứng, giúp đánh giá tình trạng mức nước, mức hơi trong ruột và đánh giá hơi tự do trong ổ bụng nếu thủng tạng rỗng.
X-Quang bụng không chuẩn bị là chỉ định cận lâm sàng đầu tiên của bác sĩ trước một bệnh nhân nhập viện vì đau bụng. Lý do là vì kỹ thuật này khá thông dụng, phổ biến và có liều bức xạ thấp.
Chỉ định chụp X-Quang ổ bụng không sửa soạn gồm:
- Bệnh nhân bị nghi ngờ có dấu hiệu tắc ruột.
- Người thủng tạng rỗng, có khí tự do trong ổ bụng.
- Đánh giá chính xác các dị vật cản quang trong ổ bụng.
- Các cản quang của sỏi túi mật, sỏi tụy cùng một số trường hợp phát hiện sỏi tiết niệu.
Bệnh nhân bị tắc ruột có thể gồm 2 loại tắc ruột là tắc cơ học và cơ năng.
- Tắc ruột cơ học: Phim X-Quang có thể cho thấy một số kết quả trên phim chụp như dãn ruột phía trên chỗ tắc 3 – 8 giờ đầu, thấy hình ảnh của mực nước hơi trên chỗ trắc 12 – 24 giờ.
- Tắc ruột cơ năng: Nguyên nhân chủ yếu là do viêm phúc mạc, chấn thương bụng hoặc bị rối loạn điện giải. Kết quả chụp X-Quang sẽ không có dấu hiệu bít tắc, không có nhu động ruột.
Hình ảnh sau khi chụp X-Quang không chuẩn bị còn có thể định hướng để phân biệt bệnh nhân mắc phải tình trạng tắc ruột non hay tắc đại tràng. Nếu là ruột non, vị trí tắc thường nằm ở trung tâm ổ bụng, niêm mạc chạy ngang hết khẩu kính và kích thước khá nhỏ. Còn đối với tắc đại tràng sẽ nằm ngoài ổ bụng, niêm mạc chạy ngang 1 phần khẩu kính, kích thước khá lớn, xa nhau, số lượng điểm tắc ruột không nhiều, xuất hiện phân trong quai ruột.
Các tư thế chụp X-Quang bụng không sửa soạn
Hiện nay, có một số tư thế khi chụp X-Quang bụng không sửa soạn đó là:
- Tư thế thẳng đứng: Tư thế này khá đơn giản và được dùng nhiều vì khi đó bệnh nhân đứng thẳng, áp sát bụng vào phim và tia X sẽ đi từ sau tới.
- Tư thế nằm nghiêng trái hoặc phải: Phim đặt sau lưng người bệnh và tia X đi từ trước ra phía sau.
- Tư thế nằm ngửa: Tia X đi từ phía trước ra sau và phim sẽ đặt ở sau lưng người bệnh.
Tiêu chuẩn phim:
- Phim cần lấy đủ 2 cơ hoành, phần chậu lấy được hình ảnh càng nhiều càng tốt.
- Kết quả phim cho thấy rõ cột sống thắt lưng, hai cơ psoas cùng hai dải mỡ cận phúc mạc.
Quy trình chụp X-Quang ổ bụng không sửa soạn
Kỹ thuật này được thực hiện bởi bác sĩ chuyên khoa cùng kỹ thuật viên xử lý điện quang với thiết bị là máy chụp X-Quang cùng phim, máy in phim. Các bước tiến hành như sau:
- Bệnh nhân đưa giấy chụp X-Quang cho bác sĩ và bác sĩ sẽ đối chiếu với bộ phận cần chụp cùng chẩn đoán lâm sàng.
- Bệnh nhân vào phòng chụp, bác sĩ giải thích quy trình chụp để bệnh nhân hiểu rõ hơn.
- Kỹ thuật viên điều chỉnh tấm chụp, bóng cách tấm chụp 1m, đồng thời bác sĩ hướng dẫn bệnh nhân đứng áp sát bụng vào tấm chụp, hai tay buông xuôi thả lỏng.
- Bác sĩ dán chữ F vào tấm cảm biến kỹ thuật số tương ứng vào bên phải bệnh nhân.
- Yêu cầu bệnh nhân đứng, nín thở rồi đóng cửa phòng chụp và phát tia X-Quang.
- Kỹ thuật viên sẽ chỉnh độ tương phản và kiểm tra sự đối xứng các hình ảnh trên phim, bệnh nhân ra ngoài chờ kết quả.
Giải phẫu một số hình ảnh bất thường trên phim X-Quang
Khi có kết quả chụp X-Quang, có một số bất thường như:
Các tạng rỗng
- Dạ dày: Có hình mực nước hơi ở tư thế đứng.
- Ruột non: Nằm ở trung tâm và đường kính trong lòng ruột non bình thường dưới 3cm, nếp niêm mạc ruột bình thường dày không quá 3mm.
- Đại tràng: Nằm ở phía ngoại biên, kích thước khác nhau và đường kính khoảng 5mc, có thể thấy được niêm mạc đại tràng. Nếu không có hình ảnh mực nước, hơi ở phía xa của đại tràng góc gan thì là bình thường.
- Bàng quang: Có chứa đầy nước và nước tạo bóng mờ trên xương mu hình cầu lồi ở phía trên.
Các tạng đặc
- Gan: Thể tích tạo hình mờ đồng nhất ở vùng dưới cơ hoành và gan lớn đẩy thấp các quai đại tràng cũng như ruột non. Gan teo sẽ làm đại tràng có góc cao.
- Lách: Nếu lách tao sẽ tạo bóng mờ phía hoành, đẩy dạ dày vào bên trong, đẩy đại tràng xuống dưới hoặc vào trong.
- Thận: Nằm ở hố thận, trục thận song song ngoài bờ cơ thắt lưng.
Các đóng vôi bình thường
Các đóng vôi động mạch, đóng vôi tĩnh mạch hoặc đóng vôi ở hạch mạc treo, đóng vôi sụn sườn.
Các đường mỡ
- Đường mỡ cạnh phúc mạc: Là đường sáng do đậm độ mỡ giữa lớp phúc mạc và lớp cơ bụng ngang, nằm ở 2 bên thành bụng.
- Đường mỡ cạnh cơ thắt lưng: Là đường sáng cạnh ngoài của cơ thắt lưng.
- Đường mỡ phía trên bàng quang: Nằm ở giữa phúc mạc chậu và vòm bàng quang.
Một số bệnh lý phát hiện khi chụp X-Quang bụng không sửa soạn
Khi tiến hành chụp X-Quang bụng không sửa soạn, bác sĩ có thể phát hiện một số bệnh lý sau đây.
Tràn khí ổ bụng
Tràn khí ổ bụng chủ yếu do thủng tạng rộng như loét dạ dày tá tràng, viêm ruột, thủng đại tràng hoặc bị chấn thương. Tràn khí ổ bụng nếu không kết hợp với viêm phúc mạc thường là di chứng sau phẫu thuật hoặc nguyên nhân phụ khoa.
Xác định khí tự do trong ổ bụng là dấu hiệu quan trọng cần tìm trên phim X-Quang bụng không sửa soạn. Thường sẽ khảo sát tư thế đứng hoặc tư thế nửa nằm nửa ngồi để tìm được liềm khí dưới hoành. Trong một số trường hợp khó khăn, có thể chụp phim nằm nghiêng với tia phóng ngang. Lưu ý rằng để lượng khí có thể phát hiện tốt trên phim thì cần giữ bệnh nhân ở nguyên tư thế đứng hoặc nằm khoảng 10 phút trước khi chụp.
Tắc ruột
Tắc ruột là sự ngưng trệ lưu thông các chất trong lòng ruột, hiện có 2 nhóm tắc ruột là tắc ruột cơ học và liệt ruột (tắc ruột cơ năng).
- Tắc ruột cơ học
Tắc ruột cơ học là sự tắc nghẽn tại một vị trí nào đó của ruột làm các chất trong lòng ruột không vượt qua đoạn tắc dù nhu động ruột đã tăng lên mạnh. Khảo sát tắc ruột thường chụp ở tư thế đứng để dễ dàng thấy mức nước hơi. Trên phim X-Quang bụng không sửa soạn cần xác định được các vấn đề như: Có tắc ruột không, tắc cơ năng hay cơ học, vị trí tắc ở đâu,…
Các dấu hiệu tắc ruột thấy rõ nhất là: Giãn ống tiêu hóa ở phần trên chỗ tắc, có hình mức nước hơi ở trên chỗ tắc, mất hơi tại phần dưới chỗ tắc,… Bác sĩ cần phân biệt giữa tắc ruột non và tắc đại tràng. Thường tắc ruột non sẽ có số lượng nhiều, nằm ở trung tâm và niêm mạc kích thước nhỏ, gần nhau.
- Tắc ruột cơ năng
Tắc ruột cơ năng là sự rối loạn chuyển động các chất trong ruột không do tắc nghẽn và chủ yếu do viêm phúc mạc, rối loạn điện giải, dùng thuốc hoặc chấn thương gây nên.
Trên phim X-Quang có thể thấy hình ảnh các mức nước – hơi và mức nước hơi này thường cùng một mức trên quai ruột. Toàn bộ ruột non và ruột già giãn không giống nhau và không xác định vị trí tắc.
Tràn dịch ổ bụng
Tràn dịch ổ bụng do nhiều nguyên nhân khác nhau gây nên như viêm nhiễm, chấn thương bụng, bệnh toàn thân hay có thai ngoài tử cung. Trên phim X-Quang khảo sát tư thế sẽ thấy nhiều hình ảnh khác nhau. Nêu dịch nhiều thì hình mờ ở vùng chậu lên cao, đến khoảng khớp cùng chậu, ngách 2 bên trên bàng quang cho hình ảnh đầu chó. Khi lượng dịch nhiều hơn, ổ bụng sẽ mờ, rãnh bên đại tràng rộng, đại tràng lên và xuống bị đẩy vào phí trong và khoảng cách giữa các quai ruột tăng.
Lưu ý rằng trên hình ảnh X-Quang, dấu hiệu xuất huyết cũng hoàn toàn giống dấu hiệu của những dịch khác trong ổ bụng như xuất tiết, dưỡng chấp, dịch thấm,…
Viêm phúc mạc
Viêm phúc mạc do nhiều nguyên nhân khác nhau gây nên. Những dấu hiệu dễ thấy nhất ở trên phim X-Quang gồm:
- Liệt ruột.
- Khoảng cách giữa các quai ruột tăng lên do dịch ở giữa quai ruột.
- Các nếp van ruột rõ và dày trông thấy.
- Có bọt khí giữa những quai ruột do vi trùng tụ khí, các bọt này có vị trí thay đổi tùy theo tư thế bệnh nhân trên nhiều phim chụp khác nhau.
- Đường mỡ ở cạnh phúc mạc có dấu hiệu dày lên và đứt đoạn ở nhiều nơi do viêm nhiễm hoặc phù nề.
Áp xe ổ bụng
Áp xe ở vùng hố chậu do viêm ruột thừa, áp xe vùng chậu thường do hệ sinh dục. Ở rãnh bên đại tràng thường do sau phẫu thuật, áp xe gan vỡ hoặc do chấn thương gây nên.
Có thể thấy được hình ảnh mức khí dịch điển hình của ổ áp xe hoặc nhiều bọt khí trong ổ áp xe, hình dạng sáng đường do khí giữa các lớp cận mạc. Hình ảnh gián tiếp đè ép các quai ruột hoặc thay đổi đường mỡ cạnh phúc mạc nếu kết hợp với viêm nhiễm.
Nếu áp xe dưới hoành thì có thể thấy cơ hoành bị đẩy lên cao, hoạt động cơ hoành giảm và mức nước hơi dưới cơ hoành và các thay đổi khác như tràn dịch màng phổi, tràn dịch màng tim, đông đặc phổi,….
Chụp X-Quang không sửa soạn là kỹ thuật cận lâm sàng không thể thiếu trong hầu hết những bệnh lý liên quan đến đường tiết niệu, nó giúp phát hiện nhiều bệnh khác nhau và được thực hiện tại hầu hết các cơ sở y tế. Việc chẩn đoán và có kết quả sớm sẽ giúp kiểm soát các bệnh có liên quan tốt hơn.
